Istria

Istria – geograficznie największy półwysep adriatycki położony pomiędzy dwoma zatokami: triesteńską na północnym zachodzie i kvarnerską na południowym wschodzie. Historycznie to teren, który zdobywały i którym rządziły największe potęgi począwszy od Ilirów, Greków i Rzymian poprzez Germanów i Słowian. Udowodnia to, jakim ważnym miejscem była Istria i jakie wielkie miała znaczenie. Ważną sprawą było i jest położenie półwyspu i jego ukształtowanie. To tu łączą się niemal ze sobą dwa łańcuchy górskie: Łuk Alpejski i Pogórze Dynarskie rozdzielone tzw. Bramą Adriatycką, przez którą przemieszczały się narody i wielkie cywilizacje. Miało to niewątpliwy wpływ na dzieje Istrii, na życie istriańskiej ludności, ich kulturę i tradycję.
Istrię od lądu dzielą wapienne góry i płaskowyż podgorkiego Krasu i gór Čičariji a ją samą można podzielić na trzy części. Północna część za sprawą białych nagich skał krasowych nosi nazwę Białej Istrii. Tereny te są słabo zaludnione a miejscowa ludność zajmuje się przede wszystkim hodowlą. Deszcze są wprawdzie dość obfite, ale prawie natychmiast znikają w zagłębieniach krasowych, także uprawa roślin odbywa się tylko na niewielkich połaciach krasowych dolin. Do Białej Istrii zalicza się również masyw górski Učka z najwyższym szczytem Istrii Vojak 1396m n.p.m. Na południowy zachód od Białej Istrii rozciąga się pagórkowaty teren poprzecinany licznymi rzekami z bogatą roślinnością. Na terenach tych przeważają uprawy zbóż, winnej latorośli i sadownictwo. To tzw. Szara Istria, której nazwa bierze się od szarości, jaka panuje tu w okresie zimowym, kiedy z drzew i krzewów opadają liście. Znaczna ilość wzniesień i pagórków powodowała, że już od zamierzchłych czasów ludność właśnie na tych wzniesieniach budowała swoje osady i miasteczka. Oprócz łatwości bronienia się przed wrogiem, budowanie osad w takich miejscach pozwalało na kontrolę szlaków prowadzących wzdłuż dolin i rzek. Do Szarej Istrii zaliczane są również tereny wybrzeża słoweńskiego z miejscowościami Koper, Piran, Portorož i Izola. Z przeciwnej strony Szarej Istrii w okolicach Rašy i Labina występują zasoby węgla kamiennego. Tą trzecią częścią półwyspu jest Czerwona Istria obejmująca swym zasięgiem całe południowe i zachodnie wybrzeże zawdzięczając nazwę występującej tu czerwonej glebie. Teren ten to równiny łagodnie opadające w kierunku morza. To najbardziej zaludniona część Istrii a to za sprawą rozwiniętej linii brzegowej, wzdłuż której założono wiele grodów z czasem przekształconych w liczne miasta, między innymi Poreč, Rovinj, Pula, Vrsar, Umag, Novigrad. Oprócz podziału „terenowego” Istrii półwysep jest również podzielony ze względu na przynależność narodową. I tak niewielki skrawek wokół Triestu należy do Włoch, tereny przy zatokach: koperskiej i pirańskiej aż do rzeki Dragonji a także większa część Krasu należy do Słowenii. Pozostała część półwyspu w tym znaczna część Białej, największa część Szarej oraz cała Czerwona należy do Chorwacji.
Pierwsze ślady „ludzkie” pochodzą z epoki brązu (II w p.n.e.) ale większe zaludnienie nastąpiło w I w p.n.e. przez plemiona Ilirów. Między innymi na zboczach Učki a także nad rzekami Timavo i Reka zamieszkiwali Histrowie, od których cały półwysep przyjął nazwę. Oprócz Histrów, którzy zajmowali się rolnictwem i hodowlą na półwyspie zamieszkiwali również Liburnowie (na południe od rzeki Rašy) będący doskonałymi marynarzami i kupcami, ale także i piratami oraz Japodzi plemię pochodzenia iliryjsko-celtyckiego zajmującego tereny Krasu. Ślady iliryjskich plemion można dostrzec na całym półwyspie istryjskim. Są to przeważnie pozostałości budowli usytuowanych na wzniesieniach i pagórkach, które w późniejszych czasach stanowiły podwaliny nowo powstałych miast i osad. Ciekawostką jest fakt, że Ilirowie budowali techniką bezzaprawową łącząc ze sobą nawet pokaźnych rozmiarów kamienne bloki. Dokonane odkrycia świadczą o wysokim zorganizowaniu tych plemion oraz o ich wysokim stopniu rozwoju cywilizacyjnego. Świadczą także o licznych kontaktach z Grekami i ich cywilizacją. Około 178 r. p.n.e. rozpoczyna się ekspansja Rzymian na tereny półwyspu. Rzymianie pokonując Histrów w bitwie pod Nezakcium w 177 r. p.n.e. rozpoczynają kolonizację półwyspu. Nie pomogły liczne powstania plemion iliryjskich, Rzymianie całkowicie zdominowali tereny dotychczas zajmowane przez Ilirów między innymi wysiedlając miejscowych a w ich miejsce sprowadzając 15 tys. kolonistów z Półwyspu Apenińskiego. Na miejscach iliryjskich grodzisk zakładają swoje kolonie i miasta takie jak Pula, Poreč (Parentinum), Triest (Tergeste), Labin (Albona). Rzymianie konsekwentnie budowali swoje imperium oddając tereny zasłużonym żołnierzom tworząc wielkie posiadłości ziemskie. Wybudowali drogę  Via Flavia z Puli do Akwilei siedziby rzymskiego namiestnika (providura) zarządzającego Istrią. Z biegiem lat zdobyli wschodnie tereny półwyspu przesuwając granicę swojego imperium nad rzekę Raša. Konsekwentnie romanizowana Istria pod panowaniem Rzymian przetrwała przeszło 600 lat aż do czasu upadku Cesarstwa tj. do 476r n.e. Po upadku Rzymian (Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego) władza nad Istrią przeszła w ręce Odoakera, który po porażce zmuszony był oddać te tereny we władanie Wschodnich Gotów pod wodzą Teodoryka. Dwunastoletnia wojna pomiędzy Gotami a Cesarstwem Bizantyjskim (pierwsza połowa VI w), gdzie władcą był Cesarz Justynian, spowodowała, że Istria dostała się pod panowanie Bizancjum. Był to 539 rok. Panowanie Wschodniego Cesarstwa trwa ponad 200 lat. W okresie tym za sprawą rozwoju architektury powstaje wiele znakomitych budowli choćby takich jak Bazylika Eufrazjana (wpisana na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO) w Poreču czy Bazylika Marii Formozy w Puli. Okres panowania Bizancjum kończy się wraz z przybyciem na Istrię Słowian wraz z Awarami. Wprawdzie władzę po Cesarstwie przejął Karol Wielki, ale siłę stanowili Słowianie, którzy, w co raz większym stopniu, przejmowali ziemią od romańskich tubylców. System feudalny rozwijał się w znacznym stopniu powodując, że dominacja chorwackiej ludności była, co raz większa. Praktycznie do XII w. cała Istria była zdominowana przez chorwacką ludność, która organizując się w szersze gminy tworzyła tzw. županje. Władza frankońska wydzieliła Istrię wraz Furmanią, tworząc Akwilejską Marchię podporządkowaną Bawarii. Z czasem półwysep sam stał się odrębną marchią przekazywaną przez niemieckich cesarzy w dzierżawę szlacheckim rodom. W końcu dokonał się podział na Istrię kontynentalną zwaną też „pazinską” i wybrzeże. Ludność wybrzeża czując zagrożenie ze strony Pazinskiej Istrii zaczęła szukać silniejszego protektora i sojusznika. Stała się nim, co raz mocniejsza Republika Wenecka, która stopniowo (przeszło 400 lat) wzmacniała swoje wpływy (z niektórymi miastami tocząc nawet wojny). Efektem tego było to, że w połowie XV w całe wybrzeże Istrii dostało się pod panowanie Wenecji. W tym samym mniej więcej czasie pod panowaniem Habsburgów znalazła się Istria Kontynentalna. Centrami administracyjnymi były: Koper dla weneckiej części Istrii a Pazin dla habsburskiej. Koniec XV w i początek XVI w to wielkie spustoszenie terenów półwyspu przez epidemie dżumy. Epidemia zdziesiątkowała ludność, efektem czego całe regiony zostały wyludnione. Jednak pod koniec XVI w. ponownie na Istrię napływa ludność tym razem z całych Bałkanów a to za sprawą Tureckiej inwazji na bałkański półwysep. Większość z nich zatrzymywała się w centralnej części Istrii, ale część z nich przedostawała się i na wybrzeże. Większość stanowili Chorwaci, ale wśród uciekinierów byli również Serbowie, Bośniacy, Czarnogórcy, Albańczycy, Rumuni a nawet Grecy. Następuje także i z czasem wręcz narasta konflikt pomiędzy Wenecją i Austrią, który przeradza się w 1615 w. w wojnę pomiędzy tymi krajami. Niestety najbardziej na tym ucierpiała ludność samej Istrii, bowiem walki powodują spustoszenie na całym półwyspie. Panowanie Wenecji kończy się wraz z jej upadkiem w 1797 r. za sprawą cesarza Napoleona, który oprócz Wenecji zdobywa i całe Włochy tworząc Królestwo Italii. Istria nadbrzeżna zostaje włączona do Austrii, ale na krótko, bo już w 1805 r. staje się częścią Królestwa Italii pod protektoratem francuskim. W 1809 r. Istria „Wenecka” wraz z „Habsburską” zostają przyłączone do nowo powstałego państwa utworzonego przez Napoleona – Republiki Iliryjskiej, do której należą między innymi: Dalmacja, Dubrownik, Kvarner, Środkowa Chorwacja z Zagrzebiem i Słowenia z Lubljaną, która zresztą jest stolicą tego państwa. Niestety wraz z upadkiem Cesarza Napoleona upada również Republika Iliryjska a jej terytoria przypadają Austrii. Teraz głównym miastem Istrii jest Triest a od 1825 r. Pazin. W kolejnych latach Austria dokonuje wiele reform administracyjnych oraz tworzy w Puli główny port dla swojej floty wojennej. W okresie końca XIX w. aż do czasu I wojny światowej trwa także walka ludności chorwackiej z dominacją mniejszości włoskiej. Problem polegał jednak w tym, że choć ludności chorwackiej było więcej to była ona przeważnie wiejska i niestety słabo wykształcona, w przeciwieństwie do Włochów, którzy byli właścicielami ziemskimi, kupcami, rzemieślnikami. Nadto większość urzędników też stanowili Włosi. Przywódcami chorwackiej ludności byli biskup Juraj Dobrila a nieco później istryjski prawnik i polityk Matko Laginja. Po zakończeniu I wojny światowej i rozpadzie Monarchii Austrowęgierskiej na mocy traktatów londyńskiego i w Rapallo cała Istria przypada Królestwu Włoch. Włoscy faszyści przejmując władzę postanowili italizować całą Istrię zamykając wszystkie szkoły chorwackie, instytucje i towarzystwa kulturalne a nazwiska musiały być zmieniane na włoskie. Językiem chorwackim nie można było się posługiwać. Następuje masowa migracja ludności chorwackiej do Królestwa Jugosławii. Panowanie Faszystowskich Włoch trwało do 1943 r., kiedy po kapitulacji tereny Istrii zajęły oddziały hitlerowskie. Ruch oporu spowodował krwawe represje ze strony okupanta. Naloty alianckich wojsk poważnie zniszczyły między innymi Pulę, Poreč i Pazin. Po zakończeniu II wojny światowej-na podstawie traktatu pokojowego - cała Istria za wyjątkiem Triestu, ale za to wraz z Rijeką, Zadarem, wyspami Cres, Lošinj i Laštovo zostały przyznane Federacyjnej Ludowej Republice Jugosławii, państwu utworzonemu po II wojnie światowej składającemu się z sześciu bałkańskich republik, na czele którego stanął Josip Broz Tito. Sytuacja taka trwa aż do 1991 r., kiedy to następuje rozpad Jugosławii, w wyniku którego Chorwacja i Słowenia „przejmują” Istrię. Prawie cała przypada Chorwacji. Słowenia jedynie posiada niewielki pas wybrzeża z Koperem, Portorożem Izolą i Piranem oraz większą część Krasu. Pomimo działań wojennych pomiędzy Serbią i Chorwacją trwających prawie pięć lat (wojna Serbii ze Słowenią trwała tydzień) Istria nie doznała większych zniszczeń. Nie mniej wojna spowodowała śmierć wielu młodych Istrian, którzy szli walczyć za wolność swojej ojczyzny. Ponadto prawie całkowicie zamarł ruch turystyczny przynosząc wiele strat materialnych. Jego odbudowa trwa zresztą po dzisiejszy dzień. Oczywiście ruch turystyczny skupia się przede wszystkim na wybrzeżu, gdzie Rovinj, Poreč, Pula, Umag, Novigrad i wiele mniejszych osad i miasteczek przyciąga swoimi zabytkami, urokliwymi zatoczkami, ciepłym i czystym Adriatykiem. I trzeba przyznać, że wybrzeże ma wiele atutów pozwalających turyście spędzić w piękny sposób swój urlop. Należy jednak moim zdaniem pamiętać i o części kontynentalnej. Na półwyspie istriańskim, w jego centralnej części znajduje się wiele atrakcyjnych miast i miasteczek, o których większa część turystów zapomina. A szkoda, bo miejscowości takie jak Motovun, Svetvinčenat, Buzet, Pazin, Hum, Labin i wiele innych zasługują na to, by je odwiedzać i podziwiać, by pospacerować wąskimi, urokliwymi uliczkami, gdzie prawie z każdej kamienicy czy budowli można odczytać burzliwą historię tego jakże pięknego półwyspu.
Tak, więc Istrię ze swoją bogatą historią, ciekawą strukturą geograficzną, z licznymi płaskowyżami poprzecinanymi korytami rzek, masywami górskimi i wieloma miastami z bogatą historią sięgającą najdawniejszych czasów, no i wreszcie ze wspaniałym zróżnicowanym wybrzeżem adriatyckim należy zobaczyć i cieszyć się jej urokiem i tym specyficznym klimatem, który nie występuje gdzie indziej na wybrzeżu chorwackim, a który tworzą ludzie i przyroda.